Το βιβλίο δεν αναφέρεται στην Ελλάδα και φυσικά ούτε στην πρόσφατη κρίση. Είναι όμως πολύ ενδιαφέροντα τα ιστορικά παραδείγματα με τα οποία οι συγγραφείς επιχειρούν να αναζητήσουν τα αίτια για τις επιτυχίες ή τις αποτυχίες εθνών διαφόρων πολιτισμών.
Καλύτερα, όμως, να αρχίσουμε με ένα απόσπασμα από το βιβλίο.
- “Ο Γουίλιαμ Λι ήταν ιερέας. Η ιδέα που είχε για την κατασκευή της πλεκτομηχανής του, που αναμφίβολα ήταν η αφετηρία για την μηχανοποίηση της υφαντουργικής παραγωγής, του κατέτρωγε την καρδιά και το μυαλό του. Η Ελισάβετ Α΄ είχε εκδώσει πρόσφατα ένα διάταγμα που προέβλεπε ότι οι υπήκοοί της έπρεπε πάντοτε να φορούν πλεκτά καλύμματα κεφαλής. Η κατασκευή, λοιπόν, μιας μηχανής που θα απελευθέρωνε τους ανθρώπους από το ατελείωτο χειρωνακτικό πλέξιμο έγινε για τον Λι έμμονη ιδέα, έτσι ώστε παραμελούσε τα καθήκοντά του προς την Εκκλησία και την οικογένειά του.
Αρνήθηκε να του χορηγήσει δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, λέγοντάς του: «Θέσατε υψηλούς στόχους, κύριε. Αναλογιστείτε ωστόσο τις επιπτώσεις που θα έχει η μηχανή σας για τους φτωχούς υπηκόους μου. Είναι βέβαιο ότι θα τους καταστρέψει, καθώς θα τους στερήσει την εργασία και θα τους μετατρέψει σε ζητιάνους». Την ίδια αντίδραση συνάντησε και από τον Ιάκωβο Α΄, τον διάδοχο της Ελισάβετ, αργότερα, ο οποίος επικαλέστηκε τους ίδιους λόγους.
Η εξήγηση για τη στάση της Ελισάβετ Α΄και του Ιακώβου Α’ σύμφωνα με τους συγγραφείς δεν βρίσκεται στους λόγους που επικαλέστηκαν. Η βασική έγνοια τους δεν ήταν η μοίρα όσων θα έμεναν άνεργοι,αλλά μήπως αυτοί που θα υποκαθιστούνταν από την πλεκτομηχανή προκαλούσαν πολιτική αστάθεια, απειλώντας την εξουσία τους.
Οι ελίτ, υπογραμμίζουν οι συγγραφείς,συνιστούν ένα πολύ σημαντικό εμπόδιο για την καινοτομία, ιδίως όταν απειλείταιη πολιτική εξουσία τους. Διατρέχοντας τον κίνδυνο να χάσουν πολύ περισσότερα εξαιτίας της δημιουργικής καταστροφής οι ελίτ δεν προωθούν καινοτομίες, ενώ συχνά αντιστέκονται και προσπαθούν να τις εμποδίσουν.
Επομένως, σύμφωνα πάντα με τους συγγραφείς, οι μεν κοινωνίες χρειάζονται νεόφερτους προκειμένου να προωθηθούν ριζοσπαστικές καινοτομίες, οι δε νεόφερτοι και η δημιουργική καταστροφή που επιφέρουν χρειάζεται συχνά να κάμψουν πολλές πηγές αντίστασης, συμπεριλαμβανομένης και της αντίστασης των ελίτ ή των ισχυρών ηγεμόνων.”
Διαβάζοντας το παράδειγμα αυτό του ιερέα στην Αγγλία του 16ου αιώνα μπορεί κανείς να ενθουσιασθεί. Δείχνει ότι σε μια κοινωνία μπορεί κάποιος που δεν ανήκει στις ελίτ να καινοτομήσει και να αγωνιστεί να δώσει μια μεγάλη ώθηση σε ολόκληρη την κοινωνία. Πώς, όμως, ένας ιερέας κατώρθωσε να πραγματοποιήσει αυτήν την επιθυμία του; Οι συγγραφείς αναφέρονται σε ολόκληρη την ιστορική διαδρομή της Αγγλίας. Μετά την κατάκτησή της από τους Ρωμαίους η Αγγλία είχε μια μεγάλη οπισθοδρόμηση. Πολλά πολιτισμικά στοιχεία του ρωμαϊκού πολιτισμού δεν μπόρεσε να τα ενσωματώσει. Ήταν μια μακριά διαδρομή που κατέληξε στην απολυταρχία και στις συγκρούσεις με την απολυταρχία μέχρι την Ένδοξη Επανάσταση, που ήταν η αρχή της διαμόρφωσης μιας πλουραλιστικής κοινωνίας τόσο σε πολιτικό όσο και σε οικονομικό επίπεδο.
Αυτό συνήθως το αγνοούμε. Στη χώρα μας πιστεύουμε ότι αρκεί να κάνουμε ένα copy and paste των αποτελεσμάτων μιας ιστορικής διαδρομής. Αρκεί να συστήσουμε μια επιτροπή σοφών ή να ακούσουμε μια γλαφυρή αφήγηση που να μας εμπνεύσει. Αγνοούμε τα αίτια, τα κίνητρα των συγκρούσεων αυτών και πολύ περισσότερο τους θεσμούς που διαμορφώθηκαν μέσα από αυτές τις συγκρούσεις και τους αγώνες. Θέλουμε να φθάσουμε στο τελικό αποτέλεσμα με μια αντιγραφή, αποφεύγοντας την διαδρομή. Αυτού του είδους οι θεσμοί όμως δεν χαρίζονται, κατακτώνται. Οι θεσμοί διαμορφώνουν νοοτροπίες, θέτουν τα πλαίσια εκείνα μέσα στα οποία ένας ιερέας μπορεί να καταλήξει να ανακαλύψει μια πλεκτομηχανή και να αγωνιστεί για τη διάδοση της ανακάλυψής του. Οι θεσμοί αυτοί είναι πια ανοικτοί θεσμοί, όπως μεταφράσθηκε –και νομίζω επιτυχώς- ο όρος inclusive institutions. Δεν γνωρίζω πώς αλλοιώς θα μεταφράζαμε τον όρο inclusive. Περιεκτικούς; Χωρίς αποκλεισμούς; Το σημαντικό είναι ότι οι ανοικτοί θεσμοί περιέχουν όλους τους πολίτες, χωρίς αποκλεισμούς. Για τον λόγο αυτό είναι πιό σταθεροί και πιο δημιουργικοί. Αντίθετα, οι κλειστοί θεσμοί, extractive institutions, είναι πιο ιεραρχικοί. Αποκλείουν και εκμεταλλεύονται τους πολλούς προς όφελος των λίγων που συνδέονται στενά με το πολιτικό σύστημα.
Ο καθηγητής κ. Αριστείδης Χατζής στο πολύ ενδιαφέρον άρθρο του «Η κρίση των θεσμών»
http://www.greekcrisis.net/2014/08/blog-post.html που δημοσιεύθηκε στα ΝΕΑ στις 29.08.2014 αναφέρει για το βιβλίο: «Σε τι οφείλεται η οικονομική επιτυχία ή αποτυχία των εθνών; Είναι η γεωγραφία, οι πόροι, το κλίμα, η κουλτούρα; Όχι! Όλα αυτά παίζουν βέβαια ρόλο αλλά αυτό που έχει τη μεγαλύτερη σημασία είναι οι πολιτικοί και οικονομικοί θεσμοί.
Το ποιοι θεσμοί εξασφαλίζουν ταυτόχρονα πολιτική ελευθερία και οικονομική ανάπτυξη είναι γνωστό. Όχι μόνο υπάρχει πλήθος ιστορικών παραδειγμάτων (που οι συγγραφείς καταγράφουν) ,αλλά είναι εύκολο να το διαπιστώσει κανείς αν δει σήμερα ποιες χώρες ευημερούν: τα κράτη δικαίου με ώριμο θεσμικό πλαίσιο και ανοικτές, αποτελεσματικά ρυθμισμένες, αγορές.
Τότε γιατί δεν τις μιμούνται τα υπόλοιπα κράτη; Τι εμποδίζει χώρες όπως η Ελλάδα να μεταφυτεύσουν αυτούς τους θεσμούς, προσαρμοσμένους στις τοπικές ιδιαιτερότητες; Η απάντηση είναι εύλογη:οι πολιτικές ελίτ αποφεύγουν να υιοθετήσουν «ανοικτούς θεσμούς» που θα θέσουν σε κίνδυνο την κυριαρχία τους. Προτιμούν τους «κλειστούς θεσμούς» που εξασφαλίζουν την επιβίωσή τους. Ανοικτοί θεσμοί είναι αυτοί που εξασφαλίζουν τον πλουραλισμό, την κοινωνική κινητικότητα, την καινοτομία, τις ανοικτές αγορές και την ανταγωνιστικότητα σε οικονομικό και πολιτικό επίπεδο, τον πλουραλισμό και τη λογοδοσία. Κλειστοί είναι εκείνοι που έχουν σκοπό τη διατήρηση του status quo και την αναδιανομή προς όφελος των ισχυρών ομάδων σε ένα παίγνιο μηδενικού αθροίσματος.
Το μεγάλο ερώτημα παραμένει: πώς να ξεφύγει μια κοινωνία από τη μέγγενη των ισχυρών πολιτικών και οικονομικών ελίτ και των θεσμών που αυτές σχεδίασαν για να διαιωνίζεται η ισχύς τους; Έναςτρόπος είναι η αργή, βαθμιαία υιοθέτηση «ανοικτών θεσμών» όχι μόνο συνταγματικών αλλά και μεταρρύθμισης της δημόσιας διοίκησης και της παιδείας. Όμως αυτό προϋποθέτει και μια ωρίμανση της κοινωνίας που θα απαιτήσει αυτούς τους θεσμούς, θα πιέσει πολιτικά, ακόμα και θα απειλήσει.”
Εύλογα μπορεί κανείς να αναρωτηθεί πώς μια κοινωνία που αποτελείται κυρίως από συνταξιούχους, μισθωτούς του δημόσιου τομέα και από κατεξοχήν κρατικοδίαιτο ιδιωτικό τομέα μπορεί να απειλήσει. Συμφωνώ, λοιπόν, με τις εξαιρετικές επισημάνσεις του κ. Αρ. Χατζή, αλλά στο θέμα εάν αυτή η κοινωνία είναι σε θέση δημιουργικά να απειλήσει επιτρέψετέ μου να βάλω ένα ερωτηματικό. Η Ιστορία όμως μερικές φορές είναι απρόβλεπτη.
Αλλά ας ξαναγυρίσουμε στο ενδιαφέρον βιβλίο ή καλύτερα να αναφερθώ πρώτα σε ένα άρθρο του κ. Πάσχου Μανδραβέλη για το βιβλίο,που δημοσιεύθηκε στην Καθημερινή στις 12.01.2014 με τίτλο “Είναι οι θεσμοί, ανόητε”. http://www.kathimerini.gr/64913/opinion/epikairothta/politikh/einai-oi-8esmoi-anohte
“«Οι ανοιχτοί οικονομικοί θεσμοί προστατεύουν τα δικαιώματα ιδιοκτησίας, διασφαλίζουν την ισότητα των ευκαιριών και ενθαρρύνουν τις επενδύσεις σε νέες τεχνολογίες και δεξιότητες. Συντελούν στην οικονομική μεγέθυνση σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από τους κλειστούς οικονομικούς θεσμούς, που είναι διαρθρωμένοι με τέτοιον τρόπο ώστε να αποσπούν πόρους από τους πολλούς προς όφελος των λίγων, ενώ δεν προστατεύουν τα δικαιώματα ιδιοκτησίας και δεν παρέχουν κίνητρα για την ανάπτυξη οικονομικών δραστηριοτήτων. Οι ανοιχτοί οικονομικοί θεσμοί υποστηρίζουν και υποστηρίζονται από τους ανοιχτούς πολιτικούς θεσμούς, δηλαδή τους θεσμούς που επιμερίζουν με πλουραλιστικό τρόπο σε ένα ευρύ φάσμα της κοινωνίας την πολιτική ισχύ», γράφουν οι Acemoglou και Robinson.
Αντιθέτως, με κλειστούς οικονομικούς και πολιτικούς θεσμούς μπορεί να υπάρξει μια κατ’ αρχήν οικονομικήμεγέθυνση, αλλά δεν είναι βιώσιμη για δύο λόγους: «Πρώτον, η βιώσιμη οικονομική μεγέθυνση προϋποθέτει την καινοτομία και η καινοτομία δεν μπορεί να διαχωριστεί από τη δημιουργική καταστροφή, η οποία αντικαθιστά το παλιό με το νέο στο πεδίο της οικονομίας, αλλά και αποσταθεροποιεί τις υφιστάμενες σχέσεις εξουσίας στο πεδίο της πολιτικής. Επειδή οι ελίτ που ελέγχουν τους κλειστούς θεσμούς φοβούνται τη δημιουργική καταστροφή, αντιστέκονται σε κάθε καινοτομία, με αποτέλεσμα να είναι βραχύβια η όποια οικονομική μεγέθυνση επιτυγχάνεται μέσα στο πλαίσιο των κλειστών θεσμών.
Δεύτερον, καθώς όσοι ελέγχουν τους κλειστούς θεσμούς έχουν τη δυνατότητα να πλουτίζουν εις βάρος τηςυπόλοιπης κοινωνίας, πολλοί εποφθαλμιούν την πολιτική εξουσία μέσα στο πλαίσιο των κλειστών θεσμών, με αποτέλεσμα πολλές ομάδες και άτομα να συγκρούονται για να τη θέσουν υπό τον έλεγχό τους. Ως εκ τούτου, στις κοινωνίες με κλειστούς θεσμούς υπάρχουν πολλές και ισχυρές δυνάμεις που τις ωθούν προς την πολιτική αστάθεια»
«Και το κλίμα, οι φυσικοί πόροι, το “ελληνικό δαιμόνιο” ή η “ελληνική κακοδαιμονία” τι ρόλο παίζουν;» θα αναρωτηθούν κάποιοι. Μηδαμινό απαντούν οι συγγραφείς. Η ιστορία έδειξε ότι η Νότιος Αμερική, που είχε καλύτερο κλίμα και περισσότερες πλουτοπαραγωγικές πηγές από τη Βόρειο, δυστύχησε ενώ οι ΗΠΑ έγιναν υπερδύναμη. Αυτό οφειλόταν στους θεσμούς που εγκαθίδρυσαν οι άποικοι.
Στη Νότιο Αμερική, που είχε περισσότερο πλούτο και πυκνότητα πληθυσμού, οι πληθυσμοί εξανδραποδίστηκαν για να δουλέψουν στα ορυχεία και στις φυτείες. Δημιουργήθηκαν κλειστοί οικονομικοί και πολιτικοί θεσμοί που επιβιώνουν μέχρι σήμερα, διότι ισχύει ο «σιδηρούς νόμος της ολιγαρχίας». Ο πλουτισμός των ελίτ από τη λειτουργία των κλειστών θεσμών δημιουργεί κίνητρα ώστε οι επαναστάτες να γίνουν η νέα ελίτ καινα διατηρήσουν τους κλειστούς θεσμούς προς όφελός τους.
Αντιθέτως, στη Βόρειο Αμερική –ίσως επειδή ήταν αραιοκατοικημένη και δεν υπήρχε καν η ελπίδα να βρεθεί χρυσός– αναπτύχθηκαν ανοιχτοί οικονομικοί και πολιτικοί θεσμοί. Η γη μοιράστηκε στους αγρότες, και άρχισαν να αναπτύσσονται δημοκρατικοί θεσμοί.
Σήμερα η πόλη Νογκάλες είναι χωρισμένη στα δύο με ένα φράχτη. Προς Βορρά είναι το Νογκάλες της Αριζόνας. Το εισόδημα του μέσου νοικοκυριού είναι 30.000 δολάρια ετησίως. Οι περισσότεροι έφηβοι πηγαίνουν στο σχολείο, το προσδόκιμο ζωής είναι υψηλό, υπάρχει ηλεκτρονικό, τηλεφωνικό, αποχετευτικό δίκτυο παντού. Λίγα μέτρα παρακάτω, στο Νογκάλες του Μεξικού, το μέσο οικογενειακό εισόδημα δεν υπερβαίνει τα 10.000 δολάρια (και είναι από τα υψηλότερα της χώρας).
Οι περισσότεροι κάτοικοι δεν έχουν απολυτήριο λυκείου, η βρεφική θνησιμότητα είναι υψηλή, η εγκληματικότητα και η διαφθορά μεγάλη.”
Είναι πραγματικά εντυπωσιακά ισχυρό το επιχείρημα που αναφέρεται στο βιβλίο ότι άνθρωποι που έχουν την ίδια καταγωγή, την ίδια κουλτούρα και νοοτροπίες, που μπορεί να ήταν γείτονες στην ίδια πόλη έχουν τόσο διαφορετική εξέλιξη όταν βρεθούν σε διαφορετικούς θεσμούς. Οι κάτοικοι της πόλης Νογκάλες είναι ένα από αυτά τα παραδείγματα, όπως και οι κάτοικοι της Βόρειας και Νότιας Κορέας, ή του Ανατολικού και Δυτικού Βερολίνου.
Έχει μεγάλη όμως σημασία και η διαφορά της εξέλιξης των θεσμών ανάμεσα από την φτωχή σε φυσικούς πόρους και αραιοκατοικημένη Βόρεια Αμερική και την πλούσια και πυκνοκατοικημένη Νότια Αμερική. Η ανάπτυξη της Βόρειας Αμερικής στηρίχθηκε στα διαφορετικά συστήματα διακυβέρνησης που διεκδίκησαν και απέκτησαν οι άποικοι, αλλά και στην καινοτομία και στην αντιμονοπωλιακή νομοθεσία.
Αυτά τα θέματα που περιλαμβάνονται στο βιβλίο των Acemoglou-Robinson έχουν δημόσια συζητηθεί και αναλυθεί επαρκώς. Δεν έχει συζητηθεί όμως το θέμα του ελάχιστου πολιτικού συγκεντρωτισμού που απαιτείται για να μπορεί μια χώρα να αναπτυχθεί. Και αυτό το θέμα δεν αφορά μόνο τις stateless societies όπως η Σομαλία, αλλά αφορά και χώρες που δεν έχουν αναπτύξει επιτυχώς οργανωμένο κράτος που να ανταποκρίνεται στις σύγχρονες ανάγκες.
Ας γυρίσουμε λοιπόν στην Αγγλία του 17ου αιώνα μέσα από τις σελίδες του βιβλίου:
«Μετά το 1688 το Κοινοβούλιο άρχισε να βελτιώνει την ικανότητα συγκέντρωσης εσόδων μέσω της φορολόγησης, μια εξέλιξη την οποία απεικονίζει η επέκταση του γραφειοκρατικού μηχανισμού συλλογής έμμεσων φόρων, καθώς τα μέλη του αυξήθηκαν από 1211 το 1690 σε 4400 το 1780. Εισπάκτορες έμμεσων φόρων στάθμευαν σε όλη τη χώρα, ενώ τους έλεγχαν επόπτες που περιόδευαν για να καταμετρούν την παραγωγή ψωμιού, μπίρας και άλλων φορολογητέων αγαθών.
Η έκταση αυτού του γραφειοκρατικού μηχανισμού απεικονίζεται από την ανασύνθεση των περιοδειών του επόπτη Τζόρτζ Καουπερθγκέιτ, την οποία πραγματοποίησε ο ιστορικός Τζον Μπρούερ. Από τις 12 Ιουνίου έως τις 5 Ιουλίου 1710, ο επόπτης Καουπερθγκέιτ διένυσε 470 χιλιόμετρα στην περιοχή Ρίτσμοντ του Γιόρκσαϊρ, επιθεωρώντας 263 παρασκευαστήρια τροφίμων,71 αποστακτήρια ουίσκι, 20 κηροποιεία και μία ζυθοποιία.
Συνολικά, πραγματοποίησε 81 καταμετρήσεις διαφορετικών προϊόντων και έλεγξε το έργο εννέα εισπρακτόρων έμμεσων φόρων πουεργαζόταν υπό τις εντολές του. Οκτώ χρόνια αργότερα εργαζόταν εξίσου σκληρά,αλλά αυτή τη φορά στο Γουέκφιλντ, μια άλλη περιοχή του Γιόρκσαϊρ. Στο Γουέκφιλντ διένυε κατά μέσο όρο περισσότερα από 30 χιλιόμετρα ημερησίως καιεργαζόταν έξι ημέρες εβδομαδιαίως, επιθεωρώντας 4-5 εγκαταστάσεις. Καθώς τις Κυριακές αρχειοθετούσε τις καταμετρήσεις που είχε κάνει, διαθέτουμε μια πλήρη καταγραφή των δραστηριοτήτων του.
Το σύστημα είσπραξης έμμεσων φόρων περιελάμβανε μια λεπτομερή αρχειοθέτηση. Οι εισπράκτορες και οι επόπτες ενημέρωναν τρία διαφορετικά αρχεία που έπρεπε να ταιριάζουν μεταξύ τους, ενώ η παραμικρή παραποίηση των αρχείων ήταν σοβαρό αδίκημα. Αυτός ο αξιοσημείωτος βαθμός κρατικής εποπτείας της κοινωνίας υπερβαίνει το σημερινό βαθμό κρατικού ελέγχου στις περισσότερες φτωχές χώρες.
Είναι επίσης σημαντικό ότι το 1688 το κράτος άρχισε να βασίζεται για τους διορισμούς περισσότερο στο ταλέντο και λιγότερο στα πολιτικά κριτήρια, ενώ αναπτύχθηκαν στέρεες υποδομές για τη διοίκηση της χώρας.»
Το συμπέρασμα, λοιπόν, των συγγραφέων είναι ότι «στην Αγγλία η ήττα του απολυταρχισμού το 1688 δεν οδήγησε μόνο στη δημιουργία πλουραλιστικών πολιτικών θεσμών, αλλά και στην περαιτέρω ανάπτυξη ενός αποτελεσματικού συγκεντρωτικού κράτους.»
Είναι σημαντικό επίσης το γεγονός ότι η ήττα της απολυταρχίας οδήγησε σε αύξηση των φόρων από το Κοινοβούλιο, μια και οι έμποροι ήθελαν να προστατεύονται τα πλοία τους στον Ατλαντικό ωκεανό από το Ναυτικό.
Οι ανοικτοί θεσμοί αναδύθηκαν από την αλληλεπίδραση ανάμεσα στην κρίσιμη καμπή που δημιούργησε το εμπόριο στον Ατλαντικό ωκεανό και στη φύση των προϋπαρχόντων αγγλικών θεσμών, αλλά στηρίχθηκαν και σε ένα αποτελεσματικό κρατικό μηχανισμό. Αυτό ήταν το περιβάλλον που αργότερα έγινε η Βιομηχανική επανάσταση στη χώρα αυτή.
Αντίθετα πολλά καθεστώτα που βασίστηκαν σε απολυταρχικούς και κλειστούς θεσμούς αντιστάθηκαν στη διάδοση νέων τεχνολογιών που απελευθέρωσε η Βιομηχανική Επανάσταση και τέτοια παραδείγματα είναι η Αυστρο-Ουγγαρία και η Ρωσία, όπου ακόμη και η ανάπτυξη του σιδηροδρομικού δικτύου με την διευκόλυνση της μετακίνησης πολιτών εκλαμβανόταν από τους μονάρχες ως απειλή που θα μπορούσε να υπονομεύσει την εξουσία τους! Λόγος για τον οποίο το σιδηροδρομικό δίκτυο ήταν υποτυπώδες στις χώρες αυτές. «Ο φαύλος κύκλος και ο σιδηρούς νόμος της ολιγαρχίας δημιουργούν μια τάση διαιώνισης των κλειστών θεσμών με συνέπεια να παραμένουν σχετικά φτωχές οι χώρες στις οποίες δεν επεκτάθηκε η βιομηχανική επανάσταση όσο ακόμη βρισκόταν στην αρχική φάση της», τονίζουν οι συγγραφείς.
Από την άλλη μεριά οι Ευρωπαίοι εξάλειψαν τη δυνατότητα να υπάρξει οικονομική μεγέθυνση σε πολλές χώρες που κατέκτησαν. Εκτός από το παράδειγμα της Λατινικής Αμερικής, τα παραδείγματα πολλών αφρικανικών χωρών είναι χαρακτηριστικά. Ο Λεοπόλδος Β’, Βασιλιάς του Βελγίου,π.χ. εφάρμοσε στο Κογκό σκληρή αποικιοκρατική πολιτική και οι φρικαλεότητες που έγιναν στη χώρα αυτή κάνουν κάθε πολιτισμένο άνθρωπο να ντρέπεται. Πολύ αργότερα, όμως, στο Κογκό πάλι ο Μομπούτου, θα συνέχιζε να εκμεταλλεύεται το λαό του, όταν για τις μετακινήσεις του χρησιμοποιούσε υπερηχητικό αεροπλάνο Concord, έχοντας στην κατοχή του Πύργους στην Ευρώπη και ολόκληρα οικοδομικά τετράγωνα στις Βρυξέλλες. Φυσικά ήταν εναντίον κάθε εκσυγχρονισμού. Καλύτερα να μην βελτιωνόταν η εκπαίδευση και η υγεία στη χώρα του, γιατί εάν υπήρχε ανάπτυξη και δημοκρατία κανείς δεν θα ανεχόταν από τον ηγεμόνα να ζει με αυτόν τον τρόπο. Όχι δεν είναι η άγνοια των ελίτ στις χώρες αυτές, είναι ότι είναι αντίθετο στα προσωπικά συμφέροντά τους να μην προοδεύσουν οι λαοί τους. Βέβαια οι χώρες αυτές δεν έχουν στοιχειώδη λειτουργία ενός κράτους και “η Βιομηχανική επανάσταση και άλλες τεχνολογίες δεν επεκτάθηκαν και είναι απίθανο να αναπτυχθούν σήμερα σε χώρες όπου το κράτος δεν έχει επιτύχει έναν ελάχιστο βαθμό συγκεντρωτισμού.»
Για την Ελλάδα οι συγγραφείς δεν αναφέρονται στο βιβλίο τους. Χρειάζονται ίσως περισσότερη έρευνα για να διατυπώσουν ασφαλείς κρίσεις.
Θα αναφερθώ όμως σε μια πρόσφατη συνέντευξη του κ. James Robinson. Όταν ρωτήθηκε «Πώς αλλάζει μια χώρα σαν αυτήν;», είπε:" – Νομίζω πολύ σιγά. Μία από τις μεγαλύτερες γενικεύσεις είναι ότι αλλαγές, σαν αυτές που χρειάζεται η Ελλάδα, δεν γίνονται όταν υπάρχει Δημοκρατία, αλλά όταν νέα πολιτικά κινήματα, διαμορφώνονται εκτός του πολιτικού συστήματος, γιατί οιπαραδοσιακοί πολιτικοί παίκτες, έχουν συνηθίσει να παίζουν αυτό το παιχνίδι,και είναι πολύ δύσκολο να αλλάξουν. Μερικές φορές συμβαίνει, και μπορώ να σκεφτώ και παραδείγματα, αλλά πιστεύω ότι αποτελεί μία μεγάλη γενίκευση.
Σκεφτείτε π.χ. ότι στην Αγγλία του 19ου αιώνα, η πολιτική ήταν εξαιρετικά πελατειακή υπόθεση επίσης. Και ακόμη και το κράτος ήταν. Πήρε πολύ καιρό -από το 1688 μέχρι το 1848- να εξαλειφθούν όλες οι πατερναλιστικές επιρροές από το αγγλικό κράτος. Και μεγάλο μέρος αυτού είχε να κάνει με την αλλαγή στο πολιτικό πεδίο. Με νέα πολιτικά κόμματα, κινήματα, που εισήχθησαν μέσα στο ήδη υπάρχον σύστημα.
Οπότε, αυτό που χρειάζεται είναι, όλη αυτή η δυσαρέσκεια που υπάρχει, να οδηγήσει σε νέα πολιτικά κινήματα, νέα κοινωνικά κινήματα, που θα μπουν στην πολιτική. Και πολύ συχνά αυτή η μετάβαση συμπίπτει, με μία αλλαγή στο πώς λειτουργεί το κράτος. Διαβάζοντας για την Ελλάδα και για όλη αυτή την κατάσταση με την τρόικα, ενδεχομένως αυτό που συμβαίνει να είναι απαραίτητο μεσοπρόθεσμα, αλλά από τη δική μου οπτική αποτελεί γιατρειά για τα συμπτώματα και όχι για την αιτία.
Αν δείτε την Αργεντινή, οι απαντήσεις που δίνονται στα προβλήματα της χώρας είναι παρόμοιες, αλλά τα προβλήματα επιστρέφουν ξανά και ξανά. Αυτό θα συμβεί και στην Ελλάδα, χωρίς μεταρρυθμίσεις στην πολιτική, και τους θεσμούς. Η δημοσιονομική λιτότητα από μόνη της δεν θα λύσει τίποτα. Οπότε, ένα τεράστιο ποσοστό πόνου δημιουργείται, αλλά δεν απαντά στα πραγματικά προβλήματα."
Τέλος σκόπιμο είναι να αναφερθώσε ένα ζήτημα που δεν αναφέρεται στο βιβλίο, αλλά το οποίο πρόσφατα έθιξε ο κ. Darun Acemoglou στα πλαίσια ομιλίας του σε Συνέδριο στην Αθήνα, στην θεσμική παγίδατου μεσαίου εισοδήματος.
Στο ρεπορτάζ της εφημερίδας Καθημερινής διαβάζουμε ότι "σύμφωνα με τον κ. Acemoglou η πηγή της παγίδας αυτής είναι το γεγονός ότι πολλές από τις εν λόγω χώρες έχουν αναπτυχθεί εν μέρει χάρη σε μεταρρυθμίσεις, αλλά «κυρίως μέσω οικονομικών θεσμών εκμετάλλευσης». Οι θεσμοί αυτοί, σύμφωνα με τον κ. Ατζέμογλου, ορίζονται από απουσία σταθερού νομικού πλαισίου, επισφαλή δικαιώματα ιδιοκτησίας, προβληματικές αγορές με υψηλούς φραγμούς εισόδου και άνισο ανταγωνισμό. Είναι θεσμοί που χαρακτηρίζουν οικονομίες «όπου η ελίτ ευημερεί, αλλά η ευημερία δεν εκτείνεται σε ευρεία στρώματα του πληθυσμού».
Στη Νότια Ευρώπη, όπως εξήγησε ο κ. Ατζέμογλου, δημιουργήθηκαν μεγάλες μονοπωλιακές εταιρείες σε κλάδους όπου η εκάστοτε χώρα είχε το συγκριτικό της πλεονέκτημα. Οι εταιρείες αυτές είχαν στενή σχέση με την πολιτική εξουσία και ανεπαρκή πίεση για ναυιοθετήσουν νέες τεχνολογίες. Παράλληλα, σύμφωνα με την αφήγησή του, η αυξημένη ανισότητα που παρήγαγε το εκμεταλλευτικό (extractive) αυτό οικονομικό μοντέλο οδηγούσε σε όξυνση των κοινωνικών εντάσεων. Το αποτέλεσμα ήταν η οικοδόμηση του κράτους πρόνοιας στις χώρες αυτές με τη λογική της «εδραίωσης πελατειακώνσχέσεων» και της «αναδιανομής της προσόδου» – και όχι με σκοπό τη δημιουργία πραγματικής ισότητας ευκαιριών.
Ο καθηγητής του ΜΙΤ δεν θέλησε να μιλήσει απευθείας για την Ελλάδα – απέφυγε μάλιστα σχετικές ερωτήσεις. Ωστόσο, η σημασία της ανάλυσής του είναι δύσκολο να αγνοηθεί από οποιονδήποτε έχει στοιχειώδεις γνώσεις του ελληνικού προβλήματος. Ο τρόπος με τον οποίο εξελίχθηκαν οι οικονομίες της Νότιας Ευρώπης τις τελευταίες δεκαετίες, σύμφωνα με τα λεγόμενά του, συνέβαλε «στη δημιουργία ενός ιστού εξαρτημένων ομάδων, η καθεμία από τις οποίες φοβάται τις μεταρρυθμίσεις». Αυτό συνδέεται με το γεγονός ότι οι συμμετοχικοί (inclusive) οικονομικοί θεσμοί, που είναι, υποτίθεται, ο στόχος των μεταρρυθμίσεων, παράγουν «νικητές αλλά και χαμένους» μέσω των δυνάμεων «δημιουργικής καταστροφής» που απελευθερώνουν. Οι εν δυνάμει χαμένοι –οι ισχυροί του παλαιού καθεστώτος– θα δώσουν σκληρή μάχη για να διατηρήσουν τα προνόμιά τους, χρησιμοποιώντας και την πολιτική τους επιρροή (γι’ αυτό και θεωρεί ότι οι συμμετοχικοί πολιτικοί θεσμοί είναι απαραίτητοι, μακροπρόθεσμα, για να υπάρχουν συμμετοχικοί οικονομικοί θεσμοί)."
http://www.kathimerini.gr/782645/article/epikairothta/ellada/h-elit-eyhmerei-alla-h-eyhmeria-den-ekteinetai
Η πρόσφατη κρίση στη χώρα μας, που ξεκίνησε ως κρίση τόσο στο δημοσιονομικό έλλειμμα όσο και στο έλλειμμα εμπορικού ισοζυγίου, στην ουσία ήταν κρίση θεσμών και ταυτόχρονα ανέδειξε το μείζον θέμα της κλειστής οικονομίας. Η θεσμική μεταρρύθμιση και το πραγματικό άνοιγμα της αγοράς είναι η πραγματική πρόκληση. Οι πολίτες και οι ελίτ, εάν επιλέξουν να κλειστούν στις αντιλήψεις που μας οδήγησαν στην χρεωκοπία, θα οδηγήσουν τη χώρα στην οπισθοδρόμηση.
πηγή: facebook
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου